Bên cạnh các vấn đề được quan tâm như tăng trưởng kinh tế, xóa đói giảm nghèo, thất nghiệp, bất bình đẳng xã hội thì nhiều quốc gia trên thế giới hiện đang theo đuổi mục tiêu thúc đẩy thịnh vượng kinh tế bền vững, lâu dài, đặc biệt là các vấn đề về môi trường, khí hậu và thiên nhiên. Trong số đó, trái phiếu xanh là thuật ngữ được nhiều tổ chức, cá nhân quan tâm và là một kênh huy động vốn quan trọng đáp ứng nhu cầu vốn cho việc phát triển bền vững.
Trái phiếu xanh là gì?
Theo Khoản 1, Điều 150 Luật Bảo vệ môi trường năm 2020, “Trái phiếu xanh là trái phiếu do Chính phủ, chính quyền địa phương, doanh nghiệp phát hành theo quy định của pháp luật về trái phiếu để huy động vốn cho hoạt động bảo vệ môi trường, dự án đầu tư mang lại lợi ích về môi trường”.
Trái phiếu xanh (Green Bond Principles – GBP) là một loại trái phiếu được phát hành bởi Chính phủ, chính quyền địa phương hoặc doanh nghiệp nhằm huy động vốn cho các dự án mang lại lợi ích cho môi trường. Các dự án này có thể bao gồm phát triển năng lượng tái tạo, xây dựng công trình tiết kiệm năng lượng, xử lý ô nhiễm môi trường, bảo vệ rừng, và nhiều hơn nữa.
Số tiền thu được từ việc phát hành trái phiếu xanh sẽ được sử dụng để tài trợ cho các dự án xanh đã được chọn lọc và đánh giá kỹ lưỡng. Việc đầu tư vào trái phiếu xanh là một cách để các nhà đầu tư đóng góp vào việc bảo vệ môi trường và phát triển bền vững, đồng thời nhận được lợi nhuận từ khoản đầu tư của họ.
Các loại trái phiếu xanh
Theo ICMA, trên thế giới hiện có 4 loại trái phiếu xanh cơ bản sau: Trái phiếu sử dụng tiền thu được theo tiêu chuẩn xanh, Trái phiếu doanh thu xanh, Trái phiếu dự án và cuối cùng là Trái phiếu xanh có đảm bảo.
Nhìn chung, trái phiếu xanh được xác định bởi hai đặc điểm chính: (1) Nguồn vốn huy động từ việc phát hành trái phiếu được dành riêng cho các dự án có ảnh hưởng tích cực đối với môi trường, thường kết nối với lợi ích xã hội; và (2) Cung cấp sự minh bạch và công khai rõ ràng về việc quản lý nguồn vốn thu được từ việc phát hành trái phiếu.
Tóm lại, trái phiếu xanh có cấu trúc tương tự như trái phiếu thông thường, với rủi ro/lợi ích tương đương và tuân thủ các quy trình phát hành tương tự, nhưng nguồn vốn từ việc phát hành trái phiếu xanh được sử dụng cho nhiều loại dự án về khí hậu và môi trường khác nhau.
Nguyên tắc trái phiếu xanh
Để thúc đẩy tính liêm chính và minh bạch trên thị trường trái phiếu xanh, Hiệp hội Thị trường Vốn Quốc tế (ICMA) đã giới thiệu Nguyên tắc trái phiếu Xanh, một quy trình tự nguyện cung cấp hướng dẫn cho các tổ chức phát hành (chính phủ, ngân hàng hoặc tổ chức doanh nghiệp bán trái phiếu hoặc các công cụ nợ khác để huy động tiền) về các thành phần chính cần thiết để phát hành trái phiếu xanh. Các tổ chức phát hành có ý định phát hành trái phiếu xanh phải xây dựng khuôn khổ trái phiếu xanh, khuôn khổ này phải phù hợp với 4 thành phần sau như được quy định trong Nguyên tắc Trái phiếu Xanh.
Sử dụng tiền thu được
Về cốt lõi, điều bắt buộc là số tiền thu được (quỹ liên quan) của trái phiếu xanh phải được sử dụng để tài trợ hoặc tái cấp vốn cho các dự án xanh. Nguyên tắc trái phiếu Xanh xác định rõ ràng các danh mục đủ điều kiện để các dự án có thể được gắn nhãn xanh. Những dự án này sẽ đóng góp vào các mục tiêu môi trường như giảm thiểu biến đổi khí hậu, bảo tồn tài nguyên thiên nhiên và ngăn ngừa và kiểm soát ô nhiễm.
Quy trình đánh giá và lựa chọn dự án
Các tổ chức phát hành trái phiếu xanh cần truyền đạt rõ ràng tính bền vững về môi trường của dự án cho các nhà đầu tư của mình. Bao gồm các mục tiêu môi trường của dự án, quy trình mà nhà phát hành xác định tính đủ điều kiện xanh của dự án và quy trình quản lý mọi rủi ro vật chất, môi trường hoặc xã hội liên quan tiềm ẩn. Mức độ minh bạch cao về các mục tiêu, chiến lược và chính sách tổng thể của tổ chức phát hành cũng được khuyến khích.
Quản lý tiền thu được
Nguyên tắc trái phiếu Xanh quy định rằng tiền thu được (quỹ) được quản lý đúng cách trong tài khoản phụ, danh mục phụ hoặc nhà phát hành chứng minh điều này trong một quy trình nội bộ chính thức. Quá trình này cần được liên kết và phù hợp với hoạt động cho vay hoặc đầu tư cho các dự án xanh. Nguyên tắc trái phiếu Xanh khuyến nghị mức độ minh bạch cao và tổ chức phát hành nên, trong khả năng tốt nhất của mình, trình bày rõ quy trình quản lý số tiền thu được.
Báo cáo
Đây là một phần không thể thiếu trong khuôn khổ trái phiếu xanh của tổ chức phát hành. Các tổ chức phát hành được yêu cầu báo cáo về việc phân bổ số tiền thu được cho các dự án xanh đủ điều kiện. Điều này thường được truyền đạt trong báo cáo hàng năm, trong đó tổ chức phát hành có thể nêu rõ danh sách các dự án xanh, cung cấp mô tả ngắn gọn về các dự án và quy định mức phân bổ tương ứng. Tổ chức phát hành cũng có thể báo cáo về tác động dự kiến của trái phiếu xanh.
Tầm quan trọng của trái phiếu xanh
Đối với môi trường
Trái phiếu xanh đóng vai trò thiết yếu trong việc bảo vệ môi trường. Chúng cung cấp nguồn vốn cho các dự án xanh như năng lượng tái tạo, xử lý nước thải, giao thông xanh,... góp phần giảm thiểu khí thải nhà kính, ô nhiễm môi trường và bảo vệ tài nguyên thiên nhiên. Việc huy động vốn thông qua trái phiếu xanh thúc đẩy chuyển đổi sang nền kinh tế xanh, khuyến khích doanh nghiệp và tổ chức áp dụng mô hình kinh doanh bền vững, thân thiện với môi trường.
Đối với nhà đầu tư
Nhà đầu tư có thể sử dụng trái phiếu xanh để đầu tư có trách nhiệm, góp phần bảo vệ môi trường và phát triển bền vững. Thị trường trái phiếu xanh đang phát triển nhanh chóng, mang đến tiềm năng lợi nhuận hấp dẫn cho nhà đầu tư. So với các loại trái phiếu truyền thống, trái phiếu xanh thường được đánh giá cao về tính an toàn và khả năng sinh lời ổn định, giúp giảm thiểu rủi ro.
Đối với nền kinh tế
Trái phiếu xanh là động lực cho tăng trưởng bền vững. Chúng huy động vốn cho các dự án xanh, thúc đẩy phát triển kinh tế gắn liền với bảo vệ môi trường. Các dự án xanh thường tạo ra nhiều việc làm hơn so với các dự án truyền thống, góp phần thúc đẩy giải quyết việc làm và phát triển kinh tế địa phương. Việc phát triển thị trường trái phiếu xanh còn giúp nâng cao vị thế quốc gia trên trường quốc tế, thể hiện cam kết của quốc gia trong việc bảo vệ môi trường và phát triển bền vững.
Thực trạng phát triển trái phiếu xanh tại một số quốc gia trên thế giới
Đại dịch COVID-19 đã thúc đẩy mạnh mẽ quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế xanh. Nhận thức về tác động tiêu cực của biến đổi khí hậu và ô nhiễm môi trường lên kinh tế, xã hội và sức khỏe con người ngày càng tăng lên, dẫn đến nhu cầu cấp thiết về một mô hình phát triển bền vững hơn.
Xu hướng tăng trưởng xanh thể hiện rõ nét qua sự thay đổi cơ cấu năng lượng, với năng lượng tái tạo dần thay thế cho các nguồn năng lượng truyền thống. Nhiều quốc gia đã cam kết thực hiện các thỏa thuận quan trọng như Thỏa thuận Paris về biến đổi khí hậu, Chương trình hành động Addis Ababa về tài chính cho phát triển và Chương trình nghị sự 2030 với mục tiêu phát triển bền vững. Các chính phủ cũng đang tích cực nghiên cứu, triển khai hệ thống chính sách và lựa chọn chiến lược phù hợp để thúc đẩy tăng trưởng xanh.
Liên minh châu Âu (EU)
Các nước EU đi đầu trong việc phát hành trái phiếu xanh, góp phần thúc đẩy xu hướng chuyển đổi sang nền kinh tế xanh. Nổi bật trong số đó là Đức, Pháp, Hà Lan, Thụy Điển và Tây Ban Nha – những quốc gia thuộc Top 10 nhà phát hành trái phiếu xanh lớn nhất thế giới. Nhiều quốc gia EU khác như Ý, Phần Lan, Bồ Đào Nha, Đan Mạch, Hungary, Áo, Luxembourg, Bỉ, Ireland, Hy Lạp và Lithuania cũng đang áp dụng phương thức này để huy động vốn cho các dự án quốc gia, tuy ở mức độ thấp hơn.
Ngoài khu vực EU, Na Uy, Anh, Thụy Sĩ, Nga và Iceland cũng đang nghiên cứu và triển khai phát hành trái phiếu xanh nhằm hỗ trợ các quốc gia thành viên thực hiện các mục tiêu thân thiện với môi trường. Sự phát triển mạnh mẽ của thị trường trái phiếu xanh cho thấy cam kết mạnh mẽ của các quốc gia trong việc bảo vệ môi trường và phát triển bền vững.
Thị trường trái phiếu xanh châu Âu đã chứng kiến sự tăng trưởng mạnh mẽ từ năm 2014 đến 2021. Ban đầu, trái phiếu xanh chủ yếu được sử dụng cho các dự án năng lượng, xây dựng và giao thông. Tuy nhiên, đến năm 2021, phạm vi ứng dụng đã được mở rộng sang nhiều lĩnh vực khác với giá trị đầu tư cao hơn nhiều.
Lượng trái phiếu xanh phát hành ra thị trường chủ yếu đến từ các công ty tài chính (31%), chính phủ (24%) và các công ty phi tài chính (21%). Ngoài ra, các tổ chức được chính phủ hỗ trợ, ngân hàng và một số nhà phát hành khác cũng đóng góp đáng kể vào sự phát triển của thị trường này.
Trung Quốc
Mặc dù còn tương đối non trẻ so với thị trường EU, nhưng thị trường trái phiếu xanh của Trung Quốc đã tăng trưởng mạnh mẽ trong những năm qua. Năm 2014, Trung Quốc trở thành một trong những nhà phát hành lớn nhất thế giới với giá trị 37 tỷ USD, chiếm 40% thị trường toàn cầu. Đến năm 2021, con số này lên đến 109,5 tỷ USD, đưa Trung Quốc trở thành thị trường lớn thứ hai sau Mỹ, khẳng định vị thế quan trọng trong lĩnh vực trái phiếu xanh.
Tốc độ tăng trưởng bùng nổ của thị trường trái phiếu xanh đã thúc đẩy Trung Quốc đầu tư mạnh mẽ vào các lĩnh vực then chốt như năng lượng, vận tải và bảo vệ môi trường, tạo nền tảng cho quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế xanh, ít carbon. Nhận thức được tầm quan trọng của thị trường này, các nhóm chủ thể phát hành liên tục mở rộng quy mô, gia tăng lượng trái phiếu xanh được phát hành.
Nổi bật trong năm 2021, giá trị trái phiếu xanh từ các công ty tài chính tăng 237% so với năm 2020, đạt 24 tỷ USD, chiếm 35% tổng lượng phát hành. Cùng với đó, sự tham gia mạnh mẽ của các doanh nghiệp phi tài chính với mức tăng trưởng 482% so với năm 2020, đạt 31,2 tỷ USD, chiếm gần một nửa khối lượng trái phiếu xanh của Trung Quốc.
Thực trạng phát triển thị trường trái phiếu xanh tại Việt Nam
Theo Báo cáo quốc gia về Khí hậu và Phát triển cho Việt Nam (CCDR, 2022), năm 2020, do ảnh hưởng của biến đổi khí hậu, nước ta đã mất khoảng 10 tỷ USD, tương đương 3,2% GDP. Dự báo của báo cáo là vào năm 2050, nếu không có các biện pháp thích ứng và giảm thiểu phù hợp, tác động của biến đổi khí hậu sẽ làm giảm 3,5% GDP của Việt Nam. Nhận thức được tầm quan trọng của việc phát triển thị trường trái phiếu xanh, nhằm thúc đẩy quá trình huy động vốn hướng tới phát triển bền vững, Chính phủ Việt Nam đã ban hành nhiều văn bản, chính sách định hướng phát triển thị trường trái phiếu xanh, trong số đó phải kể đến bao gồm:
Quyết định số 1191/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ, ban hành vào ngày 14/8/2017, đã được thông qua để phê duyệt kế hoạch phát triển thị trường trái phiếu từ năm 2017 đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030. Tiếp theo, vào ngày 30/6/2018, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 95/2018/NĐ-CP, tập trung vào việc quy định các quy trình liên quan đến phát hành, đăng ký, lưu ký, niêm yết và giao dịch công cụ nợ của Chính phủ trên thị trường chứng khoán, trong đó bao gồm cả trái phiếu xanh.
Tại Nghị định số 143/2018/NĐ-CP, ban hành vào ngày 04/12/2018, đã giới thiệu khái niệm và quy định cụ thể về trái phiếu doanh nghiệp "xanh". Quyết định số 1458/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ, ký ngày 01/10/2021, đã phê duyệt Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh giai đoạn 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050. Vào ngày 10/01/2022, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 08/2022/NĐ-CP, hướng dẫn thực hiện Luật Bảo vệ môi trường, trong đó đưa ra các quy định mới về việc phát hành trái phiếu xanh cho các dự án môi trường.
Đến tháng 7/2022, thị trường Việt Nam chứng kiến sự xuất hiện đầu tiên của một tổ chức phát hành trái phiếu xanh dựa trên nguyên tắc do ICMA công bố vào năm 2018. Theo đó, Công ty Tài chính cổ phần Điện lực (EVNFinance) đã phát hành trái phiếu xanh trị giá 73,7 triệu USD, với lãi suất 6,7% mỗi năm và kỳ hạn 10 năm. Đáng chú ý, dự án này được Công ty Dịch vụ bảo lãnh đa quốc gia (GuarantCo) bảo lãnh một phần. Động thái này của EVNFinance được xem là một bước tiến quan trọng cho thị trường trái phiếu xanh tại Việt Nam, một thị trường vốn đang trong giai đoạn mới mẻ và còn hạn chế.
Sự phát triển của trái phiếu xanh đã mở ra một kênh huy động vốn hiệu quả hơn để tài trợ cho các dự án phát triển xanh. Mặc dù vậy, giá trị phát hành của trái phiếu xanh so với quy mô tổng thị trường trái phiếu Việt Nam (lần lượt là 104,6 tỷ USD vào năm 2019 và 324,1 tỷ USD vào 9 tháng đầu năm 2020) vẫn còn quá nhỏ bé và không đáng kể. Hiện nay, hầu hết các doanh nghiệp vẫn chưa tham gia huy động vốn trên thị trường trái phiếu xanh, trong khi các dự án phát hành trái phiếu xanh chủ yếu đều nhận được sự tài trợ từ Chính phủ và chính quyền địa phương.
(Nguồn: Tổng hợp)
Một số giải pháp phát triển trái phiếu xanh
Hoàn thiện khung pháp lý
Việc hoàn thiện khung pháp lý là nền tảng quan trọng để phát triển thị trường trái phiếu xanh hiệu quả. Theo đó, Chính phủ cần ban hành các tiêu chuẩn, quy định cụ thể về trái phiếu xanh, bao gồm định nghĩa, tiêu chí dự án xanh, quy trình thẩm định, giám sát, báo cáo,... Bên cạnh đó, cần hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến thuế, phí, lệ phí để khuyến khích phát hành và đầu tư trái phiếu xanh. Việc này sẽ giúp đảm bảo tính minh bạch, an toàn và hiệu quả cho thị trường, thu hút sự tham gia của nhiều bên liên quan hơn.
Nâng cao nhận thức
Nâng cao nhận thức của doanh nghiệp và nhà đầu tư về lợi ích của trái phiếu xanh là chìa khóa để thúc đẩy sự phát triển của thị trường. Cần tăng cường tuyên truyền, giáo dục về tài chính xanh, trái phiếu xanh thông qua các kênh truyền thông, hội thảo, tập huấn. Đồng thời, phát triển nguồn nhân lực có chuyên môn về tài chính xanh, trái phiếu xanh để đáp ứng nhu cầu của thị trường. Việc nâng cao nhận thức sẽ giúp doanh nghiệp hiểu rõ hơn về lợi ích của việc phát hành trái phiếu xanh, từ đó đưa ra quyết định đầu tư phù hợp. Nhà đầu tư cũng sẽ có đầy đủ thông tin để đánh giá rủi ro và tiềm năng lợi nhuận của trái phiếu xanh nhằm đưa ra quyết định đầu tư sáng suốt.
Phát triển cơ sở hạ tầng thị trường
Để tạo điều kiện thuận lợi cho việc phát hành và giao dịch trái phiếu xanh, cần phát triển cơ sở hạ tầng thị trường minh bạch và hỗ trợ. Theo đó, nâng cấp hệ thống giao dịch, thanh toán, lưu ký chứng khoán để đáp ứng nhu cầu giao dịch trái phiếu xanh ngày càng tăng. Đồng thời, phát triển các chỉ số, sản phẩm phái sinh liên quan đến trái phiếu xanh nhằm giúp nhà đầu tư đa dạng hóa danh mục đầu tư và quản lý rủi ro tốt hơn. Việc phát triển cơ sở hạ tầng thị trường sẽ giúp nâng cao tính thanh khoản của trái phiếu xanh, thu hút thêm nhiều nhà đầu tư tham gia thị trường.
Hỗ trợ từ Chính phủ
Sự hỗ trợ từ Chính phủ rất quan trọng trong việc thúc đẩy phát triển thị trường trái phiếu xanh. Chính phủ có thể cung cấp các chính sách ưu đãi về thuế, phí, lãi suất cho doanh nghiệp phát hành và nhà đầu tư trái phiếu xanh. Bên cạnh đó, Chính phủ cũng có thể hỗ trợ tài chính cho các hoạt động phát triển thị trường trái phiếu xanh, chẳng hạn như tổ chức hội thảo, tập huấn, nghiên cứu thị trường. Việc hỗ trợ từ Chính phủ sẽ giúp giảm thiểu rủi ro cho doanh nghiệp và nhà đầu tư, từ đó khuyến khích họ tham gia thị trường trái phiếu xanh một cách tích cực hơn.
Phát triển sản phẩm đa dạng
Để đáp ứng nhu cầu đa dạng của nhà đầu tư, cần phát triển các sản phẩm trái phiếu xanh với kỳ hạn, lãi suất, mức độ rủi ro khác nhau. Khuyến khích phát triển các sản phẩm trái phiếu xanh có tính thanh khoản cao, chẳng hạn như trái phiếu xanh niêm yết trên sàn giao dịch chứng khoán. Việc phát triển sản phẩm đa dạng sẽ giúp nhà đầu tư có nhiều lựa chọn đầu tư hơn, thu hút thêm nhiều nhà đầu tư tham gia thị trường.
Tăng cường hợp tác quốc tế
Hợp tác quốc tế giúp chia sẻ kinh nghiệm và học hỏi các thông lệ tốt nhất trong phát triển thị trường trái phiếu xanh. Việt Nam cần tăng cường hợp tác với các nước đã phát triển thị trường trái phiếu xanh, chẳng hạn như Singapore, Hàn Quốc, Nhật Bản, Liên minh châu Âu. Việc hợp tác quốc tế sẽ giúp Việt Nam rút ngắn thời gian phát triển thị trường trái phiếu xanh và xây dựng thị trường này một cách bền vững hơn.
Một số thách thức trong việc phát triển trái phiếu xanh
Khung khổ pháp lý chưa hoàn thiện
Việt Nam chưa có quy định, tiêu chí môi trường, danh mục phân loại xanh ở cấp quốc gia cụ thể. Việc thiếu hụt này dẫn đến nhiều khó khăn trong việc xác định dự án nào đủ điều kiện được gọi là "xanh", từ đó ảnh hưởng đến hiệu quả thu hút vốn cho các dự án thực sự bền vững. Hơn nữa, thiếu hướng dẫn chi tiết về việc phát hành, niêm yết, giao dịch trái phiếu xanh cũng khiến cho các doanh nghiệp và nhà đầu tư e ngại tham gia thị trường.
Năng lực của các bên liên quan còn hạn chế
Nhiều doanh nghiệp Việt Nam thiếu kinh nghiệm trong việc xây dựng và triển khai các dự án xanh, dẫn đến khó khăn trong việc đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế về môi trường và xã hội. Các tổ chức trung gian như công ty chứng khoán, công ty thẩm định tín dụng cũng chưa có đủ năng lực đánh giá, thẩm định và giám sát dự án xanh một cách hiệu quả. Việc thiếu hụt nguồn nhân lực có chuyên môn cao trong lĩnh vực tài chính xanh cũng là một rào cản lớn cho sự phát triển của thị trường trái phiếu xanh.
Chi phí phát hành cao
Chi phí cho các hoạt động như thẩm định, giám sát dự án xanh, bảo hiểm rủi ro,... thường cao hơn so với trái phiếu thông thường. Nó khiến cho các doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp vừa và nhỏ, dè dặt trong việc tham gia thị trường trái phiếu xanh. Lãi suất trái phiếu xanh hiện nay cũng chưa thực sự hấp dẫn so với các loại trái phiếu khác, làm giảm sức hút đối với nhà đầu tư.
Thiếu hụt nguồn cung dự án xanh
Số lượng dự án đáp ứng tiêu chí xanh theo quy định hiện hành còn hạn chế. Nguyên nhân là do nhiều doanh nghiệp chưa quan tâm đến việc đầu tư vào các dự án xanh do lo ngại về chi phí cao và thủ tục phức tạp. Hơn nữa, việc xác định dự án nào là "xanh" cũng còn nhiều bất cập, dẫn đến tình trạng nhiều dự án không thực sự thân thiện với môi trường được gắn mác "xanh" để thu hút vốn đầu tư.
Nhận thức của cộng đồng còn thấp
Nhiều người dân và nhà đầu tư chưa hiểu rõ về lợi ích của trái phiếu xanh và thị trường tài chính xanh. Việc thiếu hụt thông tin và kiến thức về lĩnh vực này khiến cho họ e ngại tham gia thị trường. Các kênh truyền thông, giáo dục về tài chính xanh còn hạn chế cũng là một rào cản cho sự phát triển của thị trường trái phiếu xanh.
Nền tảng của Trái phiếu xanh là việc sử dụng số tiền thu được từ trái phiếu cho các dự án xanh đủ điều kiện, cần được mô tả một cách thích hợp trong các văn bản pháp luật. Tất cả các dự án xanh đủ điều kiện được chỉ định phải cung cấp lợi ích môi trường rõ ràng, sẽ được đánh giá,, khi nào khả thi, được định lượng bởi nhà phát hành.
GBP công nhận rõ ràng một số loại đủ điều kiện tham gia các dự án xanh, góp phần bảo vệ môi trường các mục tiêu như giảm thiểu biến đổi khí hậu, biến đổi khí hậu thích ứng, bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, đa dạng sinh học bảo tồn, ngăn ngừa và kiểm soát ô nhiễm.
