Chính phủ số sẽ không thể hoàn thiện nếu thiếu các công dân số. Đây cũng là một trong các mục tiêu quan trọng của chuyển đổi số quốc gia mà Việt Nam đang tăng tốc thực hiện.
Công dân số là gì?
Theo cẩm nang “Chuyển đổi số” do Bộ Thông tin và Truyền thông xây dựng định nghĩa: Công dân số là người dân được trang bị đầy đủ năng lực số để sống giữa môi trường được số hóa toàn diện.
Còn theo Karen Mossberger – một trong những tác giả của cuốn sách "Quyền công dân kỹ thuật số: Internet, xã hội và sự tham gia", ông định nghĩa: Công dân số là những người sử dụng internet thường xuyên và hiệu quả.
Các chuyên gia quốc tế cho rằng, một công dân số tốt là người được tiếp cận thông tin về các vấn đề khác nhau mà chúng mang lại những lợi ích đáng kinh ngạc của công nghệ. Đây cũng là lý do cho thấy, việc dạy quyền công dân số trong trường học, các cơ sở giáo dục là điều hết sức cần thiết.
Theo Bộ TT-TT, vào năm 2025, đại đa số người dân trên toàn cầu sẽ trải qua một sự thay đổi lớn trong vòng một thế hệ: Từ chỗ gần như người dân không thể tiếp cận thông tin đến chỗ có thể truy cập tất cả thông tin trên thế giới thông qua một chiếc điện thoại thông minh.
Vai trò của công dân số
Trong cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, vai trò của công dân số càng trở nên rất quan trọng. Việt Nam muốn sánh vai với các cường quốc trên thế giới, cần đẩy nhanh tốc độ xây dựng Chính phủ số, xã hội số và công dân số. Một số lý do phải kể đến bao gồm:
-
Nâng cao chất lượng cuộc sống: Công nghệ thông tin và truyền thông giúp công dân số tiếp cận với nguồn tri thức và thông tin khổng lồ, từ đó nâng cao kiến thức, kỹ năng và khả năng giải quyết vấn đề hiệu quả. Mỗi cá nhân cũng có thể sử dụng công nghệ để kết nối với mọi người từ khắp nơi trên thế giới, chia sẻ kinh nghiệm và học hỏi lẫn nhau.
-
Thúc đẩy phát triển kinh tế: Là lực lượng lao động quan trọng trong nền kinh tế số, công dân số có thể sử dụng công nghệ để tạo ra các sản phẩm, dịch vụ mới, nâng cao năng suất và hiệu quả công việc.
-
Tham gia xây dựng xã hội: Bằng cách sử dụng công nghệ để tham gia vào các hoạt động xã hội, công dân số góp phần xây dựng một xã hội văn minh, hiện đại. Họ có thể sử dụng mạng xã hội để bày tỏ quan điểm, ý kiến của mình về các vấn đề xã hội, tham gia các phong trào xã hội, hoặc phản ánh các vấn đề tiêu cực trong xã hội.
-
Tham gia vào quá trình chuyển đổi số: Công dân số là những người có thể thúc đẩy nhanh quá trình chuyển đổi số trong các lĩnh vực của đời sống xã hội. Họ có thể tham gia vào quá trình này bằng cách sử dụng các công nghệ số trong cuộc sống, học tập, làm việc và giải trí.
-
Tạo ra các sản phẩm, dịch vụ số: Công dân số có thể sử dụng kiến thức và kỹ năng về công nghệ số để tạo ra các sản phẩm, dịch vụ số mới. Các sản phẩm, dịch vụ số này có thể góp phần giải quyết các vấn đề xã hội, nâng cao chất lượng cuộc sống và thúc đẩy sự phát triển của đất nước.
-
Giải quyết các vấn đề xã hội bằng công nghệ số: Sử dụng công nghệ số có thể giải quyết các vấn đề xã hội như nghèo đói, bệnh tật, ô nhiễm môi trường,... Ví dụ, họ có thể sử dụng công nghệ số để phát triển các chương trình hỗ trợ người nghèo, các ứng dụng y tế từ xa, các giải pháp ứng phó với biến đổi khí hậu,...
-
Tuyên truyền, phổ biến kiến thức về công nghệ số: Công dân số có thể đóng góp vào việc tuyên truyền, phổ biến kiến thức về công nghệ số cho cộng đồng. Giúp nâng cao nhận thức của người dân, tạo điều kiện cho mọi người đều có thể tiếp cận và sử dụng công nghệ số.
Để phát huy vai trò của công dân số trong cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, cần có sự phối hợp giữa các cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp và người dân. Các cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp cần tăng cường đầu tư cho giáo dục, đào tạo về công nghệ số. Người dân cần tích cực học tập, nâng cao kiến thức và kỹ năng về công nghệ số.
Đặc điểm của một công dân số
Trình độ công nghệ
Công nghệ đang đóng vai trò ngày càng quan trọng trong mọi lĩnh vực của đời sống, từ học tập, làm việc, giải trí đến giao tiếp, kết nối. Một công dân số cần có những kỹ năng và kiến thức cơ bản về công nghệ để có thể sử dụng hiệu quả các công nghệ thông tin, truyền thông và các sản phẩm, dịch vụ kỹ thuật số.
Trình độ công nghệ của một công dân số bao gồm:
- Kiến thức về phần mềm và phần cứng
- Kỹ năng sử dụng các thiết bị điện tử, máy tính
- Kỹ năng sử dụng các phần mềm, ứng dụng
- Kỹ năng bảo mật thông tin
- Kỹ năng giao tiếp và hợp tác trong môi trường số
Hiểu về thế giới ảo và nền văn hóa số
Công dân số là những cá nhân nhận thức được rằng trong thế giới ảo tồn tại một thế giới thực đang được xây dựng và phát triển. Trên môi trường số, các yếu tố văn hóa từ thế giới thực được tái tạo và mở rộng. Công dân số gắn chặt với các thiết bị di động và luôn khao khát sự tiến bộ của chúng. Họ mong muốn các thiết bị này được phát triển tối ưu hơn, chẳng hạn như tăng hiệu suất, tốc độ, kích thước nhỏ gọn, độ chính xác, độ hoàn hảo, tính mới mẻ, sự thú vị và đặc biệt là ít gặp những tai nạn không mong muốn.
Việc số hóa đang tiếp tục mở rộng phạm vi trong mọi khía cạnh của cuộc sống, mang lại những sản phẩm, dịch vụ kỹ thuật số cho công dân. Để tham gia vào môi trường số, công dân cần có hiểu biết về đạo đức, tư duy nhận thức và quy trình pháp lý, do mọi thông tin và hành động trên môi trường số đều được lưu trữ, tìm kiếm và có thể được truy vết.
Nắm bắt sâu rộng về Internet
Quyền công dân số đề cập đến một thế giới trong đó việc truy cập Internet có sẵn ở mọi địa điểm cần thiết. Mạng Internet không chỉ đơn giản là một cánh cổng để kết nối con người với nhau hoặc lưu trữ thông tin, mà còn có nhiều ý nghĩa và chức năng khác nhau. Môi trường Internet được định nghĩa bởi tốc độ, kết nối, tổ chức, kỹ năng tương tác, giao tiếp, kiểm soát, quản lý, thiết kế và giám sát. Nó cung cấp một nguồn thông tin phong phú và đa dạng để chia sẻ.
Công dân số cần thường xuyên cập nhật, sử dụng nền tảng kỹ thuật số cũng như các cơ sở dữ liệu trong quá trình nghiên cứu, học thuật. Các nhà nghiên cứu về nền tảng văn hóa số sẽ học tập, công tác trong các lĩnh vực như truyền thông xã hội, truyền thông kỹ thuật số, ngoại giao, internet,... Chính vì vậy, mạng internet được thực hiện chuyển đổi thành nền tảng kỹ thuật số, nhằm chia sẻ, truy cập thông tin cần thiết với nguồn tri thức, dữ liệu phong phú, đa dạng.
Sử dụng công nghệ với trách nhiệm và đạo đức thông tin
Công dân số là những người có khả năng sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông một cách hiệu quả, an toàn và có trách nhiệm. Họ hiểu rõ về các quyền và nghĩa vụ của mình trong không gian số, có thể sử dụng công nghệ để đóng góp tích cực cho xã hội. Thông qua việc:
- Tôn trọng quyền riêng tư của người khác, không chia sẻ thông tin cá nhân của người khác mà không có sự đồng ý của họ.
- Không phát tán thông tin sai lệch hoặc gây hại, bao gồm tin tức giả mạo, nội dung thù địch hoặc phân biệt đối xử.
- Sử dụng công nghệ một cách an toàn, bảo vệ thiết bị của mình khỏi phần mềm độc hại và các mối đe dọa khác.
- Sử dụng công nghệ một cách tiết kiệm, tắt thiết bị khi không sử dụng.
Việc sử dụng công nghệ một cách có trách nhiệm và đạo đức thông tin là cần thiết để xây dựng một xã hội số an toàn và lành mạnh. Các công dân số có trách nhiệm sẽ giúp bảo vệ quyền riêng tư của người khác, ngăn chặn sự lan truyền thông tin sai lệch và góp phần xây dựng một môi trường kỹ thuật số lành mạnh cho tất cả mọi người.
Thái độ tích cực với truyền thông đa phương tiện
Hầu hết mọi người đều sở hữu ít nhất một tài khoản trên các mạng xã hội như Facebook, Instagram, Linkedin, TikTok... Tuy nhiên, thực tế cho thấy không phải tất cả các người dùng đều tham gia tích cực trên các nền tảng này. Hành vi và sở thích sử dụng mạng xã hội của mỗi người có thể ảnh hưởng đến cách họ tham gia và tương tác trên đó.
Phương thức hoạt động trên mạng xã hội của mỗi người có thể khác nhau giữa các thành phố, quốc gia hoặc thế giới. Họ thể hiện quan điểm liên quan tới nghệ thuật, chính trị, khoa học, văn học và thể hiện triết lý bản thân như một công dân số. Quy trình làm việc của một công dân số có thể trở thành dữ liệu được bổ sung vào nghề nghiệp bản thân.
Truyền thông đa phương tiện là một nền tảng quan trọng trong môi trường số, chúng đóng vai trò quan trọng trọng việc nhận diện kỹ thuật số, thể hiện rõ tính cách, bản sắc mỗi người trong môi trường số.
Tôn trọng quyền riêng tư trong tranh luận
Trong việc tranh luận, công dân số cần tôn trọng quyền riêng tư của người khác thông qua việc không tiết lộ thông tin cá nhân khi không có sự đồng ý của họ, bao gồm các thông tin như họ tên, địa chỉ, số điện thoại, địa chỉ email, hình ảnh, video,...
Công dân số cũng cần tôn trọng quyền riêng tư của chính mình bằng cách không chia sẻ thông tin cá nhân của mình với những người không quen biết hoặc không tin tưởng. Mỗi cá nhân nên cẩn thận trong việc cài đặt quyền riêng tư trên các nền tảng mạng xã hội và các dịch vụ trực tuyến khác.
Việc tôn trọng quyền riêng tư trong việc tranh luận là điều quan trọng để đảm bảo một môi trường tranh luận lành mạnh. Điều này cũng giúp bảo vệ quyền của mỗi cá nhân và tránh những hậu quả tiêu cực có thể xảy ra do việc xâm phạm quyền riêng tư. Chẳng hạn:
- Không chia sẻ thông tin cá nhân của người khác mà không có sự đồng ý của họ, chẳng hạn như số điện thoại, địa chỉ, hình ảnh, video,...
- Không sử dụng ngôn ngữ xúc phạm hoặc đe dọa nhằm vào người khác
- Không đưa ra những thông tin sai lệch hoặc gây hiểu lầm về người khác
- Không sử dụng thông tin cá nhân của người khác để trục lợi.
Kỹ năng cần thiết của công dân số
Danh tính của công dân kỹ thuật số
Công dân số cần biết cách quản lý thông tin cá nhân của mình trên Internet. Chẳng hạn như việc đặt mật khẩu mạnh cho tài khoản, không chia sẻ thông tin cá nhân quá nhiều trên mạng xã hội và biết cách kiểm soát quyền riêng tư trên các nền tảng trực tuyến. Đồng thời hiểu về các phương pháp xác thực danh tính trực tuyến, bao gồm việc sử dụng mã OTP (One-Time Password), cơ chế xác thực hai yếu tố và các biện pháp bảo mật khác để đảm bảo bảo mật thông tin tối đa.
Quản lý thời gian tiếp xúc với thiết bị thông minh
Trong thời đại công nghệ số, thiết bị thông minh đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống của mỗi người. Các thiết bị này có thể tác động tích cực, nhưng cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro, đặc biệt là đối với sức khỏe thể chất và tinh thần.
Quản lý thời gian tiếp xúc với thiết bị thông minh là khả năng sử dụng các thiết bị này một cách hợp lý, cân bằng giữa thời gian sử dụng và thời gian dành cho các hoạt động khác trong cuộc sống. Nhằm duy trì sức khỏe thể chất và tinh thần, nâng cao năng suất làm việc, phòng tránh các rủi ro trên không gian mạng.
Quản lý vấn đề bắt nạt trên mạng
Kỹ năng này giúp công dân số có thể nhận biết các hành vi bắt nạt trên mạng, chẳng hạn như đăng tải những thông tin xấu, bôi nhọ, xúc phạm, đe dọa, chia sẻ những hình ảnh, video nhạy cảm,... Khi bị bắt nạt trên mạng, công dân số cần biết cách xử lý một cách hiệu quả như không trả lời những lời lẽ xúc phạm, chặn tài khoản của kẻ bắt nạt, báo cáo với cơ quan chức năng,... Giúp đỡ người khác khi bị bắt nạt trên mạng, bằng cách lắng nghe, động viên, hỗ trợ nạn nhân báo cáo với các cơ quan chức năng.
Việc trang bị kỹ năng quản lý vấn đề bắt nạt trên mạng cho công dân số sẽ giúp mỗi người có thể tự bảo vệ mình và giúp đỡ người khác khi bị bắt nạt trên mạng. Góp phần tạo nên một môi trường mạng an toàn và lành mạnh cho tất cả mọi người.
Quản lý vấn đề an ninh mạng
Kỹ năng quản lý vấn đề an ninh mạng giúp công dân số nhận biết và phòng ngừa các hình thức tấn công mạng như virus, malware, phishing và tấn công từ chối dịch vụ (DDoS). Điều này giúp bảo vệ hệ thống và dữ liệu khỏi bị tấn công. Đồng thời giúp các công dân số biết cách đánh giá tính an toàn của các trang web, ứng dụng và dịch vụ trực tuyến trước khi sử dụng.
Cả cá nhân lẫn doanh nghiệp đều cần quản lý vấn đề an ninh mạng để bảo vệ mạng và hệ thống của mình khỏi việc bị xâm nhập, tấn công. Kỹ năng này cũng cho phép người dùng triển khai các biện pháp bảo mật hiệu quả và đảm bảo an toàn cho dữ liệu và thông tin quan trọng.
Giao tiếp hiệu quả trên môi trường số
Trong môi trường số, giao tiếp thường xuyên diễn ra qua các phương tiện kỹ thuật số như email, tin nhắn, trò chuyện trực tuyến, mạng xã hội và hệ thống hội thoại tự động. Kỹ năng giao tiếp hiệu quả giúp công dân số dễ dàng truyền đạt ý kiến, ý tưởng, thông tin một cách rõ ràng và dễ hiểu trong các nền tảng này. Môi trường số cũng mở ra cơ hội để tạo dựng mạng lưới xã hội và kinh doanh trực tuyến. Kỹ năng giao tiếp hiệu quả giúp mỗi người thiết lập và duy trì mối quan hệ, tạo mạng lưới liên kết và xây dựng uy tín cá nhân hoặc doanh nghiệp trên mạng.
Môi trường số có đặc điểm riêng về ngôn ngữ, bao gồm cả thuật ngữ và cách thức truyền đạt thông tin. Kỹ năng giao tiếp hiệu quả giúp công dân số hiểu và sử dụng ngôn ngữ số một cách chính xác, phù hợp, từ việc viết email chuyên nghiệp đến tham gia vào các diễn đàn trực tuyến.
Tư duy phê phán
Trong môi trường số, lượng thông tin khổng lồ được tạo ra và chia sẻ mỗi ngày. Điều này khiến cho việc xác định thông tin chính xác và đáng tin cậy trở nên khó khăn hơn bao giờ hết. Do đó, công dân số cần có một tư duy phê phán để có thể phân biệt được thông tin tốt và xấu, thông tin hữu ích và không hữu ích.
Tư duy phê phán là khả năng suy nghĩ một cách khách quan và logic, dựa trên bằng chứng và lý luận. Nó giúp chúng ta đánh giá thông tin một cách toàn diện, bao gồm các nguồn gốc, tính xác thực, tính khách quan, tính liên quan và tính hữu ích của thông tin đó. Việc rèn luyện tư duy phê phán sẽ giúp công dân số trở nên tỉnh táo và chủ động hơn trong việc tiếp nhận và sử dụng thông tin trên môi trường số.
Việc đảm bảo tất cả mọi người đều có khả năng truy cập công nghệ và có đủ kiến thức để sử dụng chúng một cách hiệu quả là một thách thức quan trọng. Bên cạnh đó, việc bảo vệ quyền riêng tư và bảo mật thông tin cá nhân cũng là một khía cạnh quan trọng trong công dân số. Mỗi công dân cần ý thức trong việc liên tục học tập, nâng cao hiểu biết, biết cách khai thác và sử dụng công nghệ thông tin một cách lành mạnh, văn minh, hướng đến một chính phủ số toàn diện.
